اسلام‌زاده: ناامیدی برای مستندساز بی‌معنی است/ارائه راهکار، «سرطان اجتماع» را متفاوت می‌کند
کارگردان مستند «سرطان اجتماع» ضمن اشاره به اینکه این مستند به دلیل ارائه راهکار در کنار بیان مسئله، از سایر آثار متفاوت می‌شود، خاطرنشان کرد ناامیدی برای افراد دوربین به دستی که امکان ایجاد تغییر در جامعه را دارند، فاقد معنی است.
به گزارش روابط عمومی مرکز هنری رسانه‌ای نهضت از شب ۶ مردادماه، اولین قسمت از مجموعه مستند «سرطان اجتماع» به کارگردانی محسن اسلام‌زاده روی آنتن شبکه مستند سیما رفت. این اثر با رویکردی متفاوت به سراغ پرونده‌های فساد اقتصادی در کشور رفته و با افشای گلوگاه‌های فساد، به هشداری برای مسئولان کشور مبدل شده است.
با توجه به رویکرد متفاوت مجموعه مستند «سرطان اجتماع»، با محسن اسلام‌زاده مصاحبه‌ای داشتیم. این گفت‌وگو را بخوانید:
دانشجو: چه انگیزه و عاملی باعث شد از مستندسازی پیرامون موضوع مقاومت، به ساخت اثر در مورد مفاسد اقتصادی بروید؟
اسلام‌زاده: دنیای مستند، دنیایی دغدغه‌مند است و فیلمساز علاقه دارد در مورد مسائلی که برای او دارای اهمیت است، تولید اثر کند. من هم درمورد مسائل خارجی و هم داخلی فیلم ساخته‌ام اما بیشتر به کارهای پیرامون جهان اسلام علاقه داشته‌ام. من به عنوان یک ایرانی که دغدغه اقتصاد و حل مسائل آن را دارد، به دنبال این بودم که یک کار داخلی با موضوع مبارزه با مفاسد اقتصادی بسازم. از اینکه این کار ممکن است دردسرهای بسیاری را برای من ایجاد کرده و ریتم کندتری نسبت به مستندهای پیرامون جهان اسلام داشته باشد، آگاه بودم. همچنین مطلع بودم که در حال ورود به یک دنیای سخت هستم. اما چاره‌ای وجود نداشت، چراکه من دوربین به دست هستم و چنین کسی باید به رسالت خود عمل کند. او باید کار کند و چشم خود را به روی مشکلات جامعه‌اش نبندد.
دانشجو: در ساخت مستند «سرطان اجتماع» با چه چالش‌های مهمی روبرو شدید؟
اسلام‌زاده: برای ساختن چنین مستندی اولا لازم است درک درستی از کلیت و پاره ماجراهای مسئله پیدا کنیم. این امر مستلزم استفاده از نظرات کارشناسان مختلف بود. همچنین نباید بخش پژوهشی پروژه به سرعت انجام می‌شد و لازم بود تا آنجا که می‌شود، تحقیقات گسترده‌ای داشته باشیم.
زمانی که ما احساس کردیم روی موضوع مسلط شده‌ایم، تلاش کردیم برای جذاب‌تر شدن اثر، از پرونده‌های مفاسد که در قوه قضائیه در حال پیگیری است، به کار خود اضافه کنیم. خودِ اضافه کردن پرونده‌ها، دردسر جدیدی برای ما بود، چراکه مجوز‌های بسیاری را نیاز داشت و بسیار طول کشید تا ما بتوانیم مذاکره کنیم و مسئولین را مجاب کنیم که اجازه دهند تا ما از این پرونده‌ها در اثر استفاده کنیم. مصداق عینی موضوعی مستند پیرامون آن ساخته شده، در اثر وجود دارد.
چالش دیگر ما استفاده از کارشناسان متعدد و متنوع بود. بسیاری از کارشناسان و مسئولین حاضر به مصاحبه نمی‌شدند و این اتفاق کار ما را سخت کرد. ما برای بعضی از مصاحبه‌ها یک سال و نیم و حتی بیشتر، پیگیری کردیم تا آن‌ها با ما همکاری کنند.
از سویی ما تلاش بسیاری کردیم تا حقی از کسی ضایع نشود و در صحبت کردن، جانب احتیاط را رعایت کردیم. بعد از اینکه تمام این کار‌ها انجام شد، درست تبیین کردن موضوع روی میز تدوین، انرژی بسیاری برد. ما تیمی با بیش از ۱۰ نفر در تولید این مستند داشتیم و تیم پژوهش، نویسندگی و تدوین ما فشار بسیاری را متحمل شد؛ چراکه فیلمبرداری اثر به بیش از صد جلسه رسیده بود. بنابراین، یک دست کردن آن‌ها و رعایت مسائل گوناگون پیرامونی، دشوار بود.
پس از آماده شدن فیلم، ما به سراغ اصلاحیه رفتیم. هم از سویی از ما خواهش می‌شد که برخی مسائل از مستند حذف شود و هم مسائلی وجود داشت که به دلیل پیگیری حقوقی احتمالی، باید بیشتر در مورد آن‌ها فکر می‌شد.
حدود دو سال اصلاحیه‌های این مستند به طول انجامید. در این مدت، گاهی اوقات از پخش اثر ناامید می‌شدیم، اما لطف خدا و پیگیری یکی از سرمایه‌گذاران باعث شد این مستند پس از ۵ سال بالاخره مجوز پخش گیرد.
دانشجو: در مورد بخش پژوهشی مستند توضیح بفرمایید؛ چطور به این سوژه‌ها رسیدید و پژوهش برای ساخت «سرطان اجتماع» چه مقدار به طول انجامید؟
اسلام‌زاده: یک پژوهش اولیه توسط ۲ موسسه پژوهشی ایتان و موسسه مبارزه با مفاسد اقتصادی انجام شده بود. تعداد این پژوهش‌ها حدود ۱۲ عنوان بود. ما ساعت‌ها و روز‌های بسیاری به منظور توجیه شدن پیرامون این پژوهش‌ها جلسه داشتیم. زمانی که با هرکدام از این مفاهیم آشنا شدیم، در گفت‌وگو با کارشناسان به دنبال مصادیق آن‌ها گشتیم. مثلا اینکه مفهومی به نام «شفافیت» را در کدام یک از بستر‌های اداری کشور مورد بررسی قرار دهیم. یا موضوع استفاده از سامانه‌ها را در کدام زمینه به صورت مصداقی بررسی کنیم که در نتیجه آن، سراغ گمرک رفتیم.
این موضوع خودش یک چالش بود؛ چراکه هنگام ورود به هرکدام از این ساختار‌های اداری و موضوعات، باید آنجا نیز با کارشناسان بسیاری صحبت می‌کردیم تا موضوع و ساختار را تطبیق دهیم. بعد از آن، پرونده‌های مفاسد را نیز به کار اضافه کردیم که هرکدام از آن‌ها، نیاز به پژوهشی مفصل داشت.
از نظر من، پژوهش این کار بسیار خوب بود؛ چون این تحقیق نه تنها موضوع را مورد بررسی قرار داده، بلکه از راهکار نیز سخن به میان آورده است. در برخی از زمینه‌ها بعدا، این راهکار تبدیل به قانون شد؛ مثل قسمتی که به اصلاح کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری‌ها پرداختیم.
دانشجو: آیا سری مستند «سرطان اجتماع» پیش از پخش شدن مورد سانسور قرار گرفت؟
اسلام‌زاده: این مجموعه مستند، اثر بسیاری حساسی بوده است و خودِ ما به دنبال این نبوده‌ایم که جامعه را ناامید سازیم. از همین روی، «سزطان اجتماع» مورد بازبینی بسیاری قرار گرفته است. از سوی دیگر، چون در این اثر به پرونده‌های زنده مفاسد اقتصادی اشاره شده است، مسائل حقوقی نیز باید رعایت می‌شد. اصلاحات بسیاری روی مجموعه مستند انجام شده است. باوجود این اصلاحات، روح کار حفظ شده و کاری قابل قبول ارائه شده است.
از میان قسمت‌های گوناگون این اثر، قسمت آخر که به قوانین حمایت از افشاگران فسادها یا به اصطلاح، «سوت‌زن‌ها» می‌پردازد، اصلاحاتی زیادی داشته است. بعضی‌ها معتقد بودند بهتر است برخی از قسمت‌هایی که روی آنتن رفتند هم پخش نشود اما در نهایت با همکاری مسئولین صداوسیما، آن‌ها روی آنتن رفتند.
دانشجو: آیا این سری مستند ادامه خواهد یافت و به سراغ سوژه‌های دیگری خواهید رفت؟ چه آینده‌ای برای اثر «سرطان اجتماع» پیش‌بینی می‌کنید؟
اسلام‌زاده: من معتقد هستم «سرطان اجتماع» باید ادامه یافته و ما باید سراغ موضوعات تازه‌ای برویم. اکنون که مخاطب در حال تماشای ۱۰ قسمت این مجموعه است، ارتباط خوبی برقرار کرده و این اثر پتانسیل ارائه شدن در قالب ۴۰ قسمت را نیز دارد و مخاطبیان آن نیز بیشتر خواهد شد. البته باید تلاش‌های ما در جهت یکنواخت نشدن اثر و از سوی دیگر، به روز شدن آن باشد تا مردم از روند مبارزه با مفاسد اقتصادی کشور آگاه شوند.
دانشجو: آیا برای پرداختن به سوژه مفاسد اقتصادی با تهدیداتی روبرو شده‌اید؟
اسلام‌زاده: ما با اینکه در ساخت این اثر به صورتی عریان به موضوع فساد پرداخته‌ایم، اما خدا را شکر با تهدیدی روبرو نشده‌ایم. همانطور که در خروجی کار مشخص است، برخی از پرونده‌ها حتی بدون تار کردن چهره متهمین روی آنتن رفته‌اند.
دانشجو: بعضی از مستندسازان جریان عدالتخواه از تولید اثر برای مبارزه با فساد موجود ناامید شده و آن را فاقد تاثیر می‌دانند. چه پیامی برای این مستندسازان دارید؟
اسلام‌زاده: ناامیدی برای کسی که دروبین در دست گرفته است، معنایی ندارد. در هر شرایطی ما باید به وظایف خود عمل کنیم. همانطور که در دین ما، یکی از بزرگترین گناهان، ناامیدی است، اینکه ما به بهانه این اتفاقات دوربین را کنار بگذاریم اصلا کار درستی نیست. ما باید نسبت به دردهای مردم و مشکلاتی که برای ما مسلم شده است، تولید اثر کنیم. چرا که ما یک فرد عادی نیستیم که کاری از دست ما ساخته نباشد.
